ارزیابی سینمای ترکیه در سال ۲۰۲۲

• این یادداشت در شماره ۲۵ مجله «فیلم امروز» منتشر شده است
• رسم‌الخط این یادداشت بر طبق رسم‌الخط مجله «فیلم امروز» تنظیم شده است

.

سال‌های سوزان

.

رضا اویلوم را در استانبول شناختم. یک روز یکی از دوستان ترکم که می‌دانست کارم سینماست، به من گفت دوستی دارد که سینمای ایران را خوب می‌شناسد. همان لحظه تلفن را برداشت و با رضا تماس گرفت و گوشی را به من داد. وقتی خودم را معرفی کردم و اسم مجله «فیلم» را آوردم، در کمال تعجب متوجه شدم مجله را از من هم بهتر می‌شناسد. همان جا گفت که بارها ایران آمده و دوستان سینمایی زیادی دارد. هر شخصی را که اسم می‌بُرد، تعجب من بیشتر می‌شد. همان روز در یک کافه قرار گذاشتیم، حسابی صحبت کردیم و آن‌جا بود که متوجه شدم او نه‌تنها به جزییات سینمای ایران، بلکه به جزییات جامعه ایران هم آشناست و خیلی بیشتر از من از اوضاع و احوال سیاسی و اقتصادی‌مان خبر دارد. صحبت‌های‌مان گل انداخت و همان جا کتابی را با امضای خودش به من هدیه داد که نامش بود: «سینمای ایران». خودش نویسنده بود. او در این کتاب از ظهور سینما در ایران تا اتفاق‌ها و فیلم‌های سال‌های اخیر سینمای‌مان، همه‌چیز را مرور کرده بود و این موضوع باز هم بر تعجب من افزود. طی سفرهای مداومم به استانبول، دوستی ما ادامه پیدا کرد تا یک روز از من پرسید اگر مطلبی برای مجله بنویسد، چاپ خواهد شد؟ گفتم اگر خوب باشد، قطعاً خواهد شد. نتیجه‌اش شد این مطلب که ترجمه‌اش را بر عهده گرفتم. رضا اویلوم متولد ۱۹۸۴ استانبول است. او فوق لیسانس زبان و ادبیات ترکیه دارد و با روزنامه‌ها و مجله‌های مختلفی کار کرده و در آن‌ها نقد و مقاله نوشته و کتاب‌های زیادی درباره‌ سینمای کشورهای مختلف دنیا، از جمله ایران، نگاشته است. در عین حال، تاکنون در ترکیب هیات داوران جشنواره‌های مختلف داخلی و بین‌المللی هم حضور داشته است. رضا اویلوم در حال حاضر در دانشگاه اسکودار تدریس می‌کند، ستون‌نویس روزنامه «دیوار» است، مدیر مسئولی انتشاراتی «کتاب سیاح» را بر عهده دارد و همچنین عضو انجمن منتقدان فیپرشی هم هست.

دامون قنبرزاده

از سال ۲۰۱۶، در پایان هر سال، فیلم‌هایی که در ترکیه اکران می‌شوند را (از نظر تعداد، از نظر کشورهای سازنده فیلم‌ها و جزییات دیگر) بررسی می‌کنم. آخرین ارزیابی‌ام را به دلیل بیماری کووید ۱۹ که طی دو سه سال اخیر جهان را درگیر کرده بود، در سال ۲۰۱۹ انجام دادم. سال ۲۰۱۶، ۳۶۰ فیلم، ۲۰۱۷ ، ۳۷۵ فیلم و ۲۰۱۸، ۴۲۶ فیلم در ترکیه اکران شد. از ۴۲۶ فیلم به اکران‌رسیده در سال ۲۰۱۸، ۱۷۶ فیلم محصول ترکیه و ۲۵۰ فیلم خارجی بودند. از میان فیلم‌های خارجی، ۱۴۰ فیلم محصول آمریکا و ۱۱۲ فیلم باقی از کشورهای دیگر بودند. سال ۲۰۱۹، ۳۹۴ فیلم اکران شد که ۱۴۱ فیلم محصول ترکیه و ۲۵۳ فیلم خارجی بودند. از این میان، ۱۶۰ فیلم محصول آمریکا و باقی‌مانده فیلم‌ها از کشورهای دیگر بود. بعد از پایان یافتن پاندمی هم اولین سال اکران مجدد فیلم‌ها یعنی سال ۲۰۲۲، ۳۷۲ فیلم جای خود را در اکران باز کردند. از لحاظ تعداد مخاطب هم ارقام قبل و بعد از پاندمی زمین تا آسمان با هم فرق دارد. سال ۲۰۱۹ نزدیک به ۶۰ میلیون بلیت فروخته شد که این رقم در سال ۲۰۲۲ تقریباً به نصف رسید. بعد از نزدیک به سه سال دوران کرونا، تعطیلی سالن‌ها و خانه‌نشینی مخاطب‌ها، حالا با بازگشایی مجدد سالن‌های سینما، هنوز هم حد نصاب مخاطب‌ها به دوران پیش از کرونا برنگشته است. با این اوضاعی که توصیفش رفت، به فیلم‌های پرمخاطب و کم‌مخاطب امسال نگاهی از نزدیک می‌اندازیم.

.

سال فیلم‌های بیوگرافی

پرمخاطب‌ترین فیلم سال ۲۰۲۲ برگن (محمد بینای، جانر آلپر) بود که به زندگی این خواننده‌ معروف سبک آرابسک ترکیه می‌پرداخت. این فیلم پنج‌ونیم میلیون مخاطب داشت و از رقبای دیگرش در جدول پرمخاطب‌ها، دو برابر بیشتر دیده شد. غیر از برگن فیلم‌های بیوگرافی دیگری هم بودند که امسال شانس‌شان را برای اکران آزمایش کردند. از جمله این فیلم‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد: دیلبرای (کِتچه) که درباره‌ یک خواننده دیگر آرابسک ترکیه است، باریش آکارسو (مَرت دیکمن) درباره خواننده و موزیسین راک ترکیه که در سنین جوانی از دنیا رفت، دانه‌های گندم (دوآن اومیت کاراجا) که زندگی سرکان بایرام نماینده مجلس دولت ترکیه را روایت می‌کند و… جدا از برگن حتی اگر هیچ‌کدام از این فیلم‌ها به مرز مخاطب میلیونی نزدیک نشوند هم بهرحال همه‌گیری این ژانر و پرمخاطب بودن‌شان در سال ۲۰۲۲ چشم‌گیر است. در همین دوران، دو فیلم دیگر از این ژانر در دست ساخت هستند که به‌زودی اکران خواهند شد: یکی درباره ویرجین بداخلاق، کمدین معروف ترکیه، و دیگری درباره جِم کاراجا خواننده و موزیسین مطرح راک.

.

انیمیشن‌های داخلی در موقعیت حمله

فیلم‌های انیمیشنی که برای گروه سنی کودکان و نوجوانان ساخته می‌شود بخش زیادی از بازار سینما را تشکیل می‌دهد. مدت‌زمانی طولانی این بازار در دست شرکت‌های انیمیشن‌سازی آمریکایی بود. اما در سال‌های اخیر با پیشرفت تکنولوژی و  گسترش کشورهایی که فیلم‌های انیمیشن می‌سازند، آن‌ها نیز سهم خود را از این بازار به دست آوردند. حالا یک سال می‌‌شود که ترکیه نیز به شکلی مشهود در این بازار انیمیشن‌سازی برای خودش جایی باز کرده است. به‌خصوص با پشتیبانی کانال دولتی ت.ر.ت، انیمیشن‌هایی تولید شد که از نظر تعداد مخاطب‌ها توانست در بین ده فیلم جدول پرفروش‌های ترکیه قرار بگیرد. کاپیتان پنپو و دوستان، مغازه‌ اسباب‌بازی‌های شاد، مسافرت زمان ملانصرالدین و … انیمیشن‌های بودند که مخاطب‌های زیادی را جذب کردند و موفق شدند به فروش خوبی دست پیدا کنند.

.

فیلم‌های ترسناک داخلی همچنان می‌تازند

در سالی که نزدیک به ۵۰ فیلم ترسناک داخلی به اکران رسید، هر هفته یک فیلم جدید ترسناک شانسش را روی پرده امتحان کرد. اما تنها پَست (مسعود اَرباش) نودهزار مخاطب داشت. چهار یا پنج فیلم هم به طور متوسط به حدود پنجاه هزار مخاطب رسیدند و به این ترتیب خیلی از فیلم‌های ترسناک سینمای ترکیه، زیر پنج هزار مخاطب را به سینما کشاندند. اما این موجب نمی‌شود تهیه‌کنندگان نسبت به تهیه و تولید فیلم‌های ترسناک بدبین شوند. آن‌ها همچنان به‌سرعت فیلم‌هایی در این ژانر تولید می‌کنند. این فیلم‌ها همچنان که مُصرانه از لحاظ کیفیت عقب‌گرد دارند، از لحاظ کمیت در حالی که به افسانه‌ها و باورهای قدیمی می‌پردازند، همگی‌شان به هم شبیه هستند و به این شکل به ازدیاد خود ادامه می‌دهند.

.

کمدی‌های داخلی در سرازیری سقوط

فیلم‌های کمدی‌ای که هر سال بیش‌ترین تعداد مخاطب را کسب می‌کردند، امسال به سرازیری سقوط افتادند. بهترین مثالش ششمین سری از فیلم‌های رقص با شغال‌ها (مورات شکر) است: این فیلم به همراه چندین کمدی بی‌کیفیت روی پرده رفت اما مخاطبِ مورد انتظاری که روی کاغذ پیش‌بینی شده بود را به دست نیاورد. در حالی که سه قسمت اول این فیلم ۱ میلیون تماشاگر را به سالن‌های سینمای کشاند، سری جدید آن حتی هفتصدهزار نفر مخاطب را هم به خود ندید. از مثال‌های دیگر  می‌توان به سری هفتم رجب ایودیک اشاره کرد که برای پلتفرم‌های خانگی ساخته شده بود و به حد نصاب مورد انتظار نرسید.

.

غافلگیری سال: «روزهای سوزان»

روزهای سوزان از امین آلپر، کارگردانی که در پس داستان‌هایش به جنبه‌های سیاسی هم نظری می‌اندازد، با دویست‌هزار تماشاگر در طول یک ماه، بی‌تردید غافلگیری سال بود. این فیلم بعد از یک نمایش در جشنواره فیلم کن، در جشنواره‌های زیادی نمایش داده شد و جایزه گرفت. البته ادعای عوض شدن فیلم‌نامه و در پی آن تصمیم وزارت هنر برای پس‌ گرفتن کمک مالی‌شان به فیلم، منجر به دعوایی شد که در میزان مخاطبان فیلم هم نمود داشت. به این شکل، روزهای سوزان به میزان مخاطبی رسید که طی این سال‌ها فیلمی که مشخصات یک کار تجاری را ندارد، نرسیده بود.

.

روی ناخوش اکران به فیلم‌های جشنواره‌ای

در مقابل موفقیت روزهای سوزان، امسال هم عدم موفقیت فیلم‌های غیرتجاری‌ای که اولین اکران خودشان را در جشنواره‌ها کلید می‌زنند، ادامه داشت. فاصله‌ بعید فیلم‌های جایزه‌بگیر جشنواره‌ای با فیلم‌های مورد پسند مردم که به شکل عمومی اکران می‌شوند، مانند همیشه زیاد است. این مشکل به پیش‌داوری صاحبان سالن‌های سینما و پخش‌کنندگان فیلم نسبت به فیلم‌های جشنواره‌رو هم مربوط می‌شود که مانند یک رفتار مانع‌ساز عمل می‌کند و معمولاً اجازه اکران این نوع فیلم‌ها را در سالن‌های‌شان نمی‌دهند. البته اصلاح مدرسه  (فرید کاراهان)، زمان بی‌صبری (آیدین اوراک)، فهرست دوست‌داران من (اِمره اردوغدو) و … از جمله فیلم‌هایی بودند که در جشنواره‌های معتبر دنیا اولین اکران خودشان را تجربه کردند و در سالن‌های سینمای ترکیه هم اکران شدند. البته هیچ‌کدام از این فیلم‌ها به شش هزار مخاطب هم نرسیدند.

.

بازنده‌ سال: «این خانواده، کیستند؟!»

بازنده‌ بزرگ امسال، فیلمی که با امیدهای زیاد و البته بودجه‌ای گزاف ساخته شد و بازسازی یک فیلم کره‌ای بود، این خانواده کیستند؟ (اوزر فیضی‌اوغلو) نام داشت که در گیشه به آن شکلی که انتظار می‌رفت بازخورد پیدا نکرد. این فیلم، از روی فیلم کره‌ای شغل پرخطر (لی بئونگ هئون) که تبدیل به یک جور فیلم کالت شده است، ساخته شد. فیلمی که با بیش از ۱۴ میلیون و پانصدهزار تماشاگر تبدیل به دومین فیلم پرفروش تاریخ سینمای کره شد اما نمونه داخلی‌اش حتی به دویست هزار تماشاگر هم نرسید که این موضوع بشوک بزرگی برای تهیه‌کنندگانش به همراه داشت.

.

چیزی از غذای همسایه به ما نمی‌رسد

امسال هم برای تماشای فیلم‌های روی پرده از کشورهای همسایه، سال سختی را گذراندیم. همسایه‌های شمالی و جنوبی‌مان سینمای مهمی دارند. همچنان که در روسیه فیلم‌هایی با بودجه‌های گزاف تولید می‌شود، در ایران هم فیلم‌هایی تولید می‌شود که هم از لحاظ فرهنگی به ما خیلی نزدیک است و هم از لحاظ سینمایی واجد ارزش. امسال از روسیه فیلمی ندیدیم. از ایران هم تنها قهرمان (اصغر فرهادی) را روی پرده‌ها تماشا کردیم و بس.

.

مراسم رژه سوپرقهرمان‌ها

در حالی که فیلمی از همسایه‌ها ندیدیم، مانند همیشه حکمرانی سینمای آمریکا بر پرده‌ها امسال هم ادامه داشت. به‌خصوص فیلم‌های سوپرقهرمانی، بیش از هر سال دیگری حضور داشتند به شکلی که انگار روی پرده، مراسم رژه به راه انداخته بودند. سوپرقهرمان‌های بتمن، مرد عنکبوتی و فیلم‌های مارول از فیلم‌های روی پرده بودند.

 «باکس‌آفیس ترکیه» سایتی‌ست که ارقام و آمار این نوشته از آن‌جا می‌آید و مقایسه تابلوی پیش روی ما از داده‌های این سایت نشان‌ می‌دهد که به‌ویژه امسال ماجرای تماشای فیلم از سوی مخاطب کمی جهتش را تغییر داده است. در مقایسه با پیش از پاندمی، تعداد مخاطب فیلم‌های سوپرقهرمانی دست کم به نصف رسیده است.

.

پلتفرم‌های دیجیتالی ترکیه در سال ۲۰۲۲

حالا دیگر فیلم‌ها نه‌تنها در تاریکی سالن‌های سینما بلکه در اکران‌های کوچک خانه‌ها هم جا می‌شوند. از تلفن تا تبلت، از کامپیوتر تا صفحه‌ تلویزیون، ماجراهای تماشای فیلم، به شکل پرسرعت و قابل توجهی تغییر کرده است. تغییر عمده سینما در سال ۲۰۲۲ دیجیتالی شدن آن است. بعد از پاندمی سهم انواع و اقسام پلتفرم‌های دیجیتالی در بازار افزایش یافت. همین چند سال پیش در حالی که در ترکیه فقط اسم «نتفلیکس» شنیده می‌شد، در سال ۲۰۲۳ به جرأت می‌توان از ده پلتفرم دیجیتالی مختلف نام برد که کارشان را به شکل جدی آغاز کرده‌اند.

.

پروژه‌های سریال‌های داخلی نتفلیکس در سال ۲۰۲۲

با توجه به این که هر ماه بیش از ۲۰ محصول جدید به مجموعه نتفلیکس اضافه می‌شود در نتیجه صحبت درباره تمام محصولات سال ۲۰۲۲ این پلتفرم عظیم غیرممکن است، اما یادآوری محصولات داخلی این پلتفرم بی‌فایده نخواهد بود. اولین سریال این پلتفرم در سال ۲۰۲۲ پروژه عظیم نیمه‌شب در پرا پالاس بود. داستان این سریال درباره روزنامه‌نگار جوانی‌ست که برای نوشتن یادداشتی درباره هتل تاریخی پرا پالاس به آن‌جا سر می‌زند و پس از آن، داستان با سفر در زمان نویسنده به مسیر جدیدی می‌افتد. دختر روزنامه‌نگار که همزمان با سال ۱۹۱۹ (دوره اشغال انگلیسی‌ها و اتراق مصطفی کمال آتاتورک در هتل)، وارد آن مکان شده و به آن دوران سفر کرده است، سعی می‌کند مانع سوءقصد به جان آتاتورک شود. در سریالی که اجرای دکورها و صحنه‌ها از نظر کیفی بالا بود بازی هازال کایا در نقش روزنامه‌نگار جوان، بحث‌هایی را برانگیخت. اما بهرحال بعد از پخش این سریال، با توجه به اینکه خودم در نزدیکی این هتل تاریخی زندگی می‌کنم، افزایش چشم‌گیر جوانانی را که برای بازدید از آن صف می‌کشند، به چشم تجربه کردم.

ارشان کانر سریالی بود که توسط کمدین معروف ترکیه جِم ییلماز خلق شد. این سریال در هر قسمتش به ماجراهای ساخته شدن فیلم‌های کلاسیک سینمای ترکیه با تکیه بر نگاه طنزآلود به کلیشه‌های مرسوم آن فیلم‌های قدیمی می‌پردازد که برای کسانی که در دوران قدیم آن فیلم‌ها را تماشا کرده باشند، لحظات مفرحی می‌سازد.

.

فیلم‌های داخلی نتفلیکس

سال ۲۰۲۰، بعد از بلیتی برای فردا (اوزان آچیکتان) که برای اولین بار نتفلیکس وارد کارزار شد و تهیه‌کنندگی فیلمی ترکی را برعهده گرفت، در سال ۲۰۲۱ هم به تهیه‌کنندگی فیلم‌های محصول ترکیه از جمله من را زیاد دوست بدار (آدا اوزتکین)، تو هیچ کرم شب‌تاب دیده‌ای؟ (آنداچ هازنداراوغلو)، کینه (تورکان دریا)، زندگی‌های کاغذی (جان اولکای) و عزیزها (دورول و یامور تایلان) ادامه داد. سال ۲۰۲۲ اولین فیلمی که نتفلیکس تهیه‌کنندگی‌اش را عهده‌دار شد، ویولن پدرم (آنداچ هازنداراوغلو) بود. این فیلم به رابطه‌ای می‌پردازد که در سینمای ترکیه کمتر به آن پرداخته شده است: فیلم به رابطه یک برادرزاده و عمو می‌پردازد؛ دختر که پدرش را از دست داده، به واسطه نواختن ویولن به عمویش که دور از او زندگی می‌کند، نزدیک می‌شود و ماجراهایی را رقم می‌زند.

فیلم دیگری که توسط نتفلیکس تهیه شد تو به زندگی نگاه کن (کِتچه) نام داشت. حکایت یک مادر مجرد و نقاش به نام ملیسا که متوجه می‌شود چیز زیادی از عمرش باقی نمانده است. در حالی که به این فکر می‌کند پسرش را به چه کسی بسپارد، آشنایی‌اش با یک مرد هوس‌باز و مجرد همه‌چیز را تغییر می‌دهد. فیلم با بزنگاه‌های سطحی قصد دارد فضایی احساسی برای مخاطب بسازد.

یکی از پرسروصداترین تولیدات نتفلیکس از فیلم‌های داخلی، جشن عشاق  (اوزجان آلپر) بود که از رمانی به همین نام نوشته کمال وارول ساخته شده بود. این فیلم درباره‌ رابطه پدر و پسری حرف می‌زند که ۲۵ سال است یکدیگر را ملاقات نکرده‌اند. نه‌تنها پرسش‌های بی‌جواب و سرسری رد شدن از بزنگاه‌های داستان، راضی‌کننده نبود، بلکه برای کسانی که رمان کمال وارول را خوانده بودند، تماشای این فیلم یک ناامیدی تمام‌عیار محسوب می‌شد.

خوشگل آخرین فیلم محصول داخلی نتفلیکس، پروژه جدید برکان اویا سازنده سریال موفق چیز دیگری‌ست بود. داستان خوشگل درباره خانواده‌ای‌ست که بعد از نزدیک به سی سال به روستایی که از آن به شهر کوچ کرده بودند، برمی‌گردند تا رازهایی برملا شود. هر چند این فیلم که زبان خاص روایت برکان اویا را دارد، جزو برگزیده‌های نتفلیکس شد اما در عین حال از تأثیرگذاری سریال چیز دیگری‌ست بسیار عقب ماند. (توضیح مترجم: یادداشت این سریال را در شماره ۱۲ «فیلم امروز» نوشته‌ام.)

.

جشنواره دیجیتالی؛ «موبی»

امسال پلتفرم «موبی» سروصدای زیادی به پا کرد. موبی علاوه بر سینمای تجاری، فیلم‌های جشنواره‌ای را هم جمع‌آوری می‌کند، فیلم‌هایی که گاهی راهی به پرده پیدا نمی‌کنند. موبی پتانسیل جلب توجه مخاطب خاص و عام را به طور همزمان دارد. این پلتفرم که تلاش می‌کند از نقاط مختلف دنیا، فیلم‌ها را جمع‌آوری کند و روی یک کشور خاص متمرکز نباشد، امسال برای فیلم‌های تولید داخلی ترکیه هم جا باز کرد. فیلم‌هایی که از محصولات داخلی در این پلتفرم جمع شده، به سال‌های مختلف سینمای ترکیه نظر دارد و مربوط به یک سال خاص نمی‌شود؛ از فیلم‌های جدید و مستقل تا کلاسیک‌های ییلماز گونی و متین ارکسان. که این موضوع میزان اهمیت و دقت این پلتفرم در جمع‌آوری فیلم‌ها را نشان می‌دهد.

.

پلتفرم‌های دیجیتالی داخلی

سه پلتفرم داخلیِ «اولان تی‌وی»، «گِین تی‌وی» و «اکسن تی‌وی» هستند که در سایه عملکرد سال‌های پیش خود باقی ماندند و اتفاق خاصی را در سال ۲۰۲۲ رقم نزدند. «گین تی‌وی» در سال ۲۰۲۰ با سریال هملت و ده‌هزار قدم سروصدای زیادی به پا کرده بود. علاوه بر این‌ها، پروژه‌های پرسروصدای دیگری هم در این پلتفرم به نمایش درآمد. اما سال ۲۰۲۲ سال سقوط این پلتفرم بود. «اکسن‌تی‌وی» هم تنها با سریال مانند سر زبان‌ها افتاده است اما مشخص است که با یک گل بهار نمی‌شود!

.

بازیگران جدید: «دیسنی» و «آمازون»

آمازون و دیسنی به عنوان دو پلتفرم از بازار پلتفرم‌های سال ۲۰۲۲ در ترکیه، استراتژی متفاوتی در پیش گرفته‌اند. در حالی که آمازون با قیمت معقول آبونمان ماهانه و همچنین در نظر گرفتن تسهیلات برای مشترکینی که از سایت آمازون خرید می‌کنند تلاش می‌کند نه‌تنها با محتویات، بلکه با شکل ارائه این محتویات، خودش را در ذهن و قلب مشترکین جا بیندازد، دیسنی هم در پاییز سال ۲۰۲۲ در ترکیه و ۴۲ کشور دیگر به شکل همزمان تحت عنوان پلتفرمی به نام «دیسنی‌پلاس» با بیش از هزار فیلم و ۱۶هزار قسمت از ۴۰۰ سریال آغاز به کار کرد. این پلتفرم با بستر غنی‌اش مژده‌های خوبی به مشترکینش می‌دهد. دیسنی با قراردهایی که به‌سرعت با بازیگران مشهور ترکیه امضا کرد، سیگنال‌های مهمی برای بازار سال ۲۰۲۳ فرستاده است.

.

بازیگر جدید پلتفرم‌های دیجیتالی: ت.ر.ت دیجیتال

شرکت معظم «ت.ر.ت» در سال‌های اخیر تنها به برنامه‌های تلویزیونی اکتفا نکرده است و با همکاری در پروژه‌های داخلی و خارجی سینمایی کار خود را به‌سرعت گسترش داده است. آخرین حرکت این شرکت، ساخت پلتفرم «ت.ر.ت دیجیتال» است. در خبرها آمد که این پلتفرم پروژه‌های مهمی مانند زندگی مولانا و سراینده سرود ملی ترکیه، مهمت آکیف، را در دستور کار خود قرار داده است.

رضا اویلوم